Netanyahu jaagt Israël naar het ravijn

Premier Netanyahu heeft Israël in de grootste crisis van zijn bestaan gestort, betoogt Jan van der Putten. Na kolossale protesten heeft hij zijn offensief tegen de Hoge Raad tijdelijk stopgezet. Maar hij weigert op te geven, uit angst dat hij wordt veroordeeld voor corruptie en dat zijn rechts-extremistische coalitiegenoten afhaken, waardoor de regering zou vallen.

Jan van der Putten is journalist en schrijver.

Een onafhankelijke rechterlijke macht is een groot goed. Zeggen alle democraten, en premier Benjamin Netanyahu zei het hen na. Dat was in de tijd dat hij van de rechters nog niets te duchten had. Drie jaar geleden veranderde hij van mening toen hij de beschuldigingen aan zijn adres wegens omkoping, fraude en vertrouwensbreuk niet meer kon afdoen als pogingen om hem politiek te vloeren. De kans dat hij de gevangenis in moest, werd reëel. Daarom ging hij in de aanval. Het offensief van zijn rechts-extremistische regering tegen de rechterlijke macht is echter volkomen uit de hand gelopen. Maar hij geeft niet op. En als hij verliest, is hij desnoods bereid Israël in zijn val mee te slepen.

De bestorming van de rechterlijke macht heeft een ongekend tegenoffensief ontketend op straat. Netanyahu heeft zijn aanval even stil moeten zetten. Maar de chaos is allesbehalve bezworen, want de premier weigert de geplande ‘hervorming’ – een ander woord voor ontmanteling – van de Hoge Raad af te blazen. Het gevaar is dus niet geweken dat Israël, althans de joodse meerderheid van Israël, zijn democratie verliest. Het gevaar voor nieuwe chaos en zelfs een burgeroorlog evenmin. Israëls bestaan is al eerder bedreigd. Maar de dreiging komt deze keer van binnenuit, en vanuit de hoogste regionen: het landsbestuur.

Netanyahu’s verwoede pogingen om de rechters eerder mores te leren dan zij hem, raakten eind vorig jaar in een stroomversnelling. Dat kwam omdat hij na de vijfde verkiezingen binnen vier jaar eindelijk coalitiepartners kon vinden die graag bereid waren samen met hem de Hoge Raad een toontje lager te laten zingen. De leden van zijn coalitie – een onheilig verbond van religieuze en nationalistische ultra’s, messianisten, kolonisten, racisten, fascisten, terroristen en homo- en vrouwenhaters – hebben hun eigen redenen om af te rekenen met de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht.

De ultraorthodoxe leiders zijn gebeten op de Hoge Raad omdat deze een paar wetten heeft afgeschoten die hun achterban bevoordeelden. Ze willen vooral definitieve vrijstelling van militaire dienst voor ultraorthodoxen. Daar God de opperrechter is zou de rechtspraak moeten vallen onder rabbijns toezicht. De kolonisten zien graag een tandeloze Hoge Raad, die hun agressief optreden tegen de Palestijnen nooit meer onwettig zal verklaren. En alle extremisten willen af van de enige instanties die de macht controleren: de Hoge Raad en de kritische media. Opruiming van die obstakels zou hen dichter brengen bij hun belangrijkste doelen: de vestiging van steeds meer kolonisten op de Westelijke Jordaanoever, de annexering van het hele bezette gebied, het liefst ook de ‘herovering’ van Gaza, en de stichting van een theocratisch-totalitaire staat.

De minister van Justitie, een acoliet van Netanyahu, dacht de wetsvoorstellen die de rechterlijke macht ondergeschikt zouden maken aan de parlementaire meerderheid, er razendsnel doorheen te kunnen jassen. Maar even razendsnel kwamen de tegenstanders op de been. Nog nooit is er in Israël zo massaal, zo langdurig en tegelijk zo vreedzaam geprotesteerd. De slopers van de democratie noemden hen anarchisten, zelfs terroristen, die Netanyahu’s verkiezingszege wilden stelen. Het is toch van de zotte, riepen ze, dat een niet-gekozen lichaam als de Hoge Raad de beslissingen van het door het volk gekozen parlement kan annuleren? De nieuwe wetten versterken juist de democratie! Wat denken ze wel, die arrogante lui van de Hoge Raad, dat seculiere, linkse bolwerk!

De ‘anarchisten’ kregen echter steeds meer steun uit alle lagen van de bevolking. Bankiers, industriëlen en artsen, intellectuelen, wetenschappers en kunstenaars, juristen, diplomaten en ambtenaren, zelfs luchtmachtpiloten en (oud)chefs van de veiligheidsdiensten, allemaal bezwoeren ze de regering om bij zinnen te komen. Ook Israëls internationale vrienden, Amerika voorop, toonden zich zeer bezorgd over de voorgenomen democratische afbraak. Daardoor zouden ze immers hun alibi kwijtraken om Israël te blijven steunen, ondanks zijn dagelijkse grove schending van de mensenrechten van de Palestijnen. In vele jaren heeft de mallemolen van geweld, wraakacties en nieuw geweld niet zo hard gedraaid als nu.

Er lopen veel kloven door de Israëlische maatschappij, maar de diepste kloof is nog nooit zo zichtbaar geweest: die tussen democraten en antidemocraten. Op de woensdag gehouden virtuele Top voor de Democratie durfde Netanyahu zijn land een ‘baken van vrijheid’ en een ‘robuuste democratie’ te noemen. Het oude verhaal dat Israël een democratische oase is in een woestijn van dictaturen, is een mythe gebleken. Antidemocratische krachten zijn er altijd geweest, maar de haat tegen de Palestijnen heeft de extremistische gelederen enorm versterkt. Hun leiders Ben-Gvir en Smotrich, politieke holbewoners die met democratie even weinig te maken hebben als een tang met een varken, zijn sleutelfiguren in het zesde kabinet-Netanyahu.

Op 24 maart barste een politieke bom toen minister van Defensie Yoav Gallant deed wat hij moest doen: waarschuwen dat Israels veiligheid in gevaar was vanwege de weigering van honderden reservepiloten zich te melden als de ‘hervorming’ niet werd ingetrokken. Vandaar zijn oproep om de omstreden wetsontwerpen in de ijskast te zetten. Netanyahu deed iets anders: hij ontsloeg Gallant. Even later spoelde een zee van demonstranten over het land. De grootste vakcentrale riep voor het eerst sinds jaren een algemene staking uit. President Herzog smeekte Netanyahu om zijn aanval op justitie te staken. Rechtse knokploegen kwamen de straat op. Nog nooit viel in Israël zo vaak het woord burgeroorlog.

Een paar parlementariërs van Netanyahu’ eigen Likud verbroken de ijzeren partijdiscipline en dreigden tegen de nieuwe justitiewetten te stemmen. Daardoor werd het onzeker of er voldoende stemmen waren om die wetten aan te nemen. Netanyahu moest iets doen. Zijn bondgenoot Ben-Gvir, minister van Nationale Veiligheid en chef van de politie, was fel tegen concessies en dreigde op te stappen. Dat zou betekenen dat de regering haar meerderheid zou verliezen. Netanyahu kocht Ben-Gvir af met de toezegging dat hij een eigen Nationale Garde zou krijgen, een soort privémilitie. Waarna de premier dezelfde maatregel aankondigde waar zijn ontslagen minister om had gevraagd: een tijdelijke bevriezing van de wetsgang en besprekingen met de oppositie over een compromis.

De oppositie is inmiddels pijlsnel gestegen in de opiniepeilingen, ten koste van Likud. Ondanks hun diepe wantrouwen in Netanyahu zijn enkele oppositieleiders toch bereid tot besprekingen. De zaterdagse massademonstraties gaan voorlopig gewoon door. De Amerikaanse president Biden heeft duidelijk gemaakt dat hij weinig vertrouwen heeft in een goede afloop. Hij wil zijn afgedwaalde Israëlische vazal voorlopig niet in het Witte Huis zien. Netanyahu antwoordde dat Israël zich niet onder druk laat zetten. Een officieuze woordvoerder zei dat Biden zich met zijn eigen zaken moest bemoeien. Zelden zijn de relaties met de VS zo gespannen geweest.

Netanyahu heeft niet gecapituleerd. Met zijn vlucht vooruit hoopt hij tijd te winnen en zijn tegenstanders af te matten. Hij heeft al gezegd dat een justitiële hervorming er zeker zal komen. Eén enkele wet is voor hem voldoende: dat de leden van de Hoge Raad benoemd worden door de parlementaire meerderheid, in de praktijk dus door hemzelf. Een wet die door de Hoge Raad zeker onwettig zal worden verklaard. In de constitutionele crisis die dan volgt is alles mogelijk. Ook het ondenkbare.