WAAROM HONGKONG NAAR DE HAAIEN GING

door Jan van der Putten

Niets zal er veranderen, verzekerde China bij de overdracht van Hongkong aan de Volksrepubliek in 1997. Niemand hoeft iets te vrezen, behalve de criminelen, verzekerde China bij de invoering van de nationale veiligheidswet in Hongkong in 2020. In die 23 jaar is in Hongkong alles veranderd, waardoor nu iedereen te vrezen heeft. Hoe kon het zo ver komen?

In die 23 jaar is de autonomie die Hongkong binnen China genoot langzaam afgekalfd, om ten slotte de genadeslag te krijgen van die veiligheidswet. Het principe ‘één land, twee systemen’ zou vijftig jaar lang gelden; het bestaat nu alleen nog maar op papier. Hoe is het zo ver kunnen komen? Waarom heeft de ‘leider van het volk’ Xi Jinping de wil van het Hongkongse volk en de wereldopinie zo grof gebruuskeerd? Waarom is hij bereid de kip met de gouden eieren te slachten? En is na Hongkong Taiwan aan de beurt?

Al jaren geleden werd het duidelijk dat de Chinese leiders ‘één land’ belangrijker vonden dan ‘twee systemen’. Dat leidde in Hongkong tot steeds grotere protesten. De Paraplubeweging van 2014 hield de stad maandenlang in haar greep. De demonstranten eisten, tevergeefs, dat Hongkongs hoogste leider, de Chief Executive, voortaan democratisch gekozen zou worden, zoals bij verdrag was afgesproken. De opstand van 2019 voor democratie was nog veel groter en hardnekkiger. Chief Executive Carrie Lam trok wel de uitleveringswet in die de aanleiding van het protest was geweest, maar liet de andere eisen hardhandig beantwoorden door de politie.

Het was van meet af aan duidelijk dat Xi Jinping, die in China iedere kritiek meedogenloos afstraft, de rebelse Hongkongers mores zou leren. Alleen was het nog niet duidelijk hoe. Culturele-genocidemethodes zoals in Tibet en Xinjiang kwamen niet in aanmerking. Xi koos voor de toepassing van een doctrine die in China al tweeënhalve millennia bestaat: het legalisme. Overgoten met een confucianistisch en communistisch sausje is het nog altijd staatsleer. Het legalisme leert dat onderdanen slechts in het gareel kunnen worden gehouden door strenge wetten, die iedere ongehoorzaamheid aan het gezag zwaar bestraffen. De heerser gebruikt de wet als instrument om te heersen. Dat hij ook zelf zich eraan moet houden is een zeer on-Chinese notie. Deze rule by law wordt in China, heel verwarrend, als rule of law beschouwd.

En zo werd in Peking, geheel buiten het bestuur en het parlement van Hongkong om, de nationale veiligheidswet voor Hongkong in elkaar gezet. Uitgangspunt is het Chinese dogma dat protesteren in woorden of daden per definitie de nationale veiligheid in gevaar brengt. Er zijn vier nieuwe misdrijven gecreëerd: streven naar afscheiding, terrorisme, subversie en samenspannen met een buitenlandse mogendheid. De formulering is echter zo vaag dat vrijwel iedere vorm van protest legaal onmogelijk wordt. De Chinese veiligheidsdiensten kunnen voortaan vanuit Hongkong zelf opereren. Ook buitenlanders vallen onder de nieuwe wet en kunnen overal ter wereld worden opgepakt. Kritische correspondenten bijvoorbeeld. Overtreders kunnen in China berecht worden en riskeren levenslang.

Slechts een klein groepje extremisten hoeft voor de veiligheidswet bang te zijn, verzekeren de Chinese en Hongkongse autoriteiten. Klein groepje? Extremisten? Aan de demonstraties van vorig jaar namen honderdduizenden, een miljoen, één keer zelfs twee miljoen mensen deel. In de deelraadverkiezingen van november behaalden democratische kandidaten 390 van de 450 zetels. Iedereen heeft de schrik te pakken. Sommige leiders van democratische partijen en bewegingen zijn gevlucht, andere zijn gearresteerd. Op de sociale media durft niemand meer kritiek te ventileren. De prodemocratische mediamagnaat Jimmy Lai werd met groot machtsvertoon opgepakt. De teksten van lesboeken worden gezuiverd van verwijzingen naar de democratie. Democratische kandidaten voor de verkiezingen voor het Hongkongse parlement zijn gediskwalificeerd, daarna zijn die verkiezingen een jaar, en misschien voor altijd, uitgesteld om te voorkomen dat het parlement een democratisch bolwerk wordt. Enzovoorts. De rechtstaat die Hongkong was is kapot. Hongkong is een gewone Chinese stad aan het worden.

 Verschillende landen, Engeland en de VS voorop, hebben uit protest tegen deze staatsgreep maatregelen genomen zoals opzegging van hun uitleveringsverdrag met Hongkong, beëindiging van handelsprivileges, sancties tegen repressiechefs, toezeggingen om vluchtelingen op te nemen. Zo is Hongkong een van de vele brandhaarden geworden in de Amerikaans-Chinese Koude Oorlog, waarin Europa lijkt te wachten op een overwinning van Joe Biden om weer tegen de VS aan te schurken. Veel kan Europa niet doen, tenzij het in zijn relaties met China prioriteit geeft aan zijn waarden, zoals democratie en mensenrechten, en daar consequenties aan verbindt.

Xi Jinping trekt zich niets van de buitenlandse protesten aan. Sinds hij partijleider is weet iedereen waar het hem om te doen is: absolute controle, absolute gehoorzaamheid, absolute macht. De burgerlijke ongehoorzaamheid van Hongkong was een onduldbare uitzondering op de Chinese regel. Om de voormalige Britse kroonkolonie tot de orde te roepen was Xi bereid het verdrag met Groot-Brittannië over Hongkongs autonomie te schenden, de westerse reacties voor lief te nemen en af te zien van de enorme voordelen die Hongkong als kosmopolitisch financieel centrum en westerse toegangspoort jarenlang had geboden. China heeft zelf intussen verschillende nieuwe Hongkongs gebouwd. Zonder onafhankelijke rechtspraak, maar met alle financiële diensten. Nu China zich vanwege de huidige de-globalisering en economische ontkoppeling minder op het buitenland en meer op het binnenland richt, is een financiële toegangspoort niet meer zo nodig. De integratie van Hongkong in de Great Bay Area, het conglomeraat van miljoenensteden in de delta van de Parelrivier, is in volle gang.

Het principe ‘één land, twee systemen’, dat oorspronkelijk voor Taiwan was bedoeld, is door China zelf om zeep geholpen. Minder dan ooit heeft Taiwan er trek in. Dankzij de algemene afkeer van de repressie in Hongkong werd begin dit jaar de door Peking gehate president Tsai Ing-wen herkozen. Maar Xi versaagt niet in zijn campagne voor de ‘hereniging’ van Taiwan – dat nooit deel heeft uitgemaakt van de Volksrepubliek – met het ‘moederland’. De laatste tijd neemt die campagne ook militaire vormen aan, met spierballenvertoon van de Chinese luchtmacht en marine vlak in de buurt van Taiwan. Intussen haalt Amerika de politieke en militaire banden met Taiwan aan, hoewel die twee officieel geen relaties hebben. Taiwan is een hotspot in de nieuwe Koude Oorlog geworden.