Een jaar lang had hij het bijna dagelijks bij hoog en bij laag verzekerd: nooit en te nimmer ga ik in een kabinet zitten dat onder leiding staat van een man die van corruptie wordt verdacht. Een man ook die hem een jaar lang had beledigd, verdacht gemaakt en door het slijk gehaald. Op 26 maart bleek wat die plechtige belofte van Benny Gantz waard was. Die dag onderging hij van het ene moment op het andere een politieke metamorfose. De oppositieleider Gantz, die niets moest hebben van samenwerking met Benjamin Netanjahoe, veranderde in Netanjahoes coalitiegenoot. Voor veel mensen die tot voor kort zijn vrienden waren is hij een verrader van zijn ideeën en zijn 1,2 miljoen kiezers, voor anderen is hij een stoutmoedige patriot die het nationale belang boven zijn eigen ambitie heeft gesteld. Hoe dan ook, deze donderslag bij heldere hemel heeft, in naam van nationale eenheid in tijden van corona, de hele Israëlische politiek overhoop gegooid.

Corona

Het is niet uit te sluiten dat de coronagesel, die ook Israël steeds zwaarder treft, Gantz tot zijn ommezwaai heeft geïnspireerd. Het virus bereikte Israël later dan West-Europa, maar er werden veel sneller strenge maatregelen genomen om de epidemie in te dammen. Daarom is het aantal slachtoffers naar verhouding een stuk lager dan in West-Europa, om van de Verenigde Staten maar te zwijgen. Maar het aantal besmettingen en dodelijke slachtoffers neemt toe, de economie ligt bijna compleet plat, het aantal werklozen is gestegen tot boven het miljoen. Vlak voor sederavond ging het hele land op slot, met in de eerste nacht van Pesach een uitgaansverbod. Het is de eerste keer dat de Israëliërs zich buiten oorlogstijd massaal moeten schuilhouden.

Het leger is ingezet om in steden en wijken waar veel haredim (ultraorthodoxen) wonen de lockdown te handhaven. Meer dan de helft van de coronapatiënten zijn haredim, hoewel die slechts 12 procent van de totale bevolking uitmaken. Dat komt niet alleen omdat ze in hun huizen en synagogen dicht op elkaar zitten, maar het is ook een gevolg van onwetendheid, sociaal isolement en onvoorwaardelijk geloof in fanatieke rabbijnen die het gezag van de staat niet erkennen. Sommigen van hen weigerden hun synagogen, scholen en jesjiva’s te sluiten.

De desastreuze coronagevolgen van dit alles hebben geleid tot een diepe crisis in de ultraorthodoxe wereld, waar het gezag van een aantal rabbijnen een forse knauw heeft gekregen, en tot een nog grotere kloof tussen religieus en seculier Israël. De seculieren verwijten de haredim dat ze met hun onverantwoordelijk gedrag de hele bevolking in gevaar hebben gebracht, de haredim vinden dat ze eens te meer gestigmatiseerd worden. Netanjahoe heeft de ultraorthodoxen verdedigd, want hij kan het zich niet veroorloven de steun van hun twee politieke partijen te verliezen.

Messias

Aan de vooravond van de verkiezingen van 2 maart verzekerde een vereerde 92-jarige rabbijn zijn volgelingen dat ze immuun zouden blijven voor het virus als ze op de ultraorthodoxe partij Verenigd Tora-Jodendom zouden stemmen. De leider van die partij is de minister van Volksgezondheid Jaakov Litzman. Hij zag het virus als een aankondiging van de komst van de Messias op Pesach. Hij is vooral bekend vanwege een corruptieaffaire en zijn protectie van een naar Israël gevluchte vrouw die als hoofd van een ultraorthodoxe school in Australië minstens acht meisjes zou hebben misbruikt. De vrouw, die dankzij Litzman nog altijd niet is uitgeleverd aan Australië, behoort tot dezelfde chassidische sekte als hij. De minister overtrad het door zijn eigen ministerie uitgevaardigde verbod op samenkomsten door in zijn synagoge een gebedsdienst bij te wonen. Hij liep daar een besmetting op, waarna ook de premier, de chef van de Mossad en de nationale veiligheidsadviseur in thuisquarantaine moesten.

Zodra bleek dat Israël niet corona-immuun was nam Netanjahoe de leiding van de strijd tegen het virus van Litzman over. Dat betekende niet dat er na een incompetente kwezel een medisch deskundige op de commandopost kwam. Netanjahoe heeft de afgelopen jaren naast het premierschap gegrossierd in andere portefeuilles. Als een minister ontslag nam of werd ontslagen, stond hij altijd klaar om diens baantje erbij te nemen. Zo is hij ook lang minister van Volksgezondheid geweest. Het beleid dat hij toen op dat ministerie voerde had één constante: afbraak. Hij begreep direct dat het coronavirus dodelijke gevolgen voor zijn politieke toekomst kon hebben. Als het aantal slachtoffers niet beperkt bleef, zou de publieke opinie zich immers gemakkelijk tegen hem kunnen keren.

Dus nam waarnemend premier Netanjahoe, onvermoeibaar als altijd, een paar snelle beslissingen. Al in een vroeg stadium werden de vliegvelden gesloten. Israël had een schrikbarend gebrek aan beademingsapparaten, testkits, mondkapjes en ander beschermend materiaal. De Mossad werd op pad gestuurd om zoveel mogelijk van dat spul waar ook ter wereld bij elkaar te harken. Daarbij werd piraterij – in de vorm van toe-eigening van door andere landen bestelde partijen –niet geschuwd. De binnenlandse veiligheidsdienst Sjin Bet kreeg volmacht om, zonder enige controle, de bewegingen te traceren van dragers van het virus en de gegevens van hun telefoon te gebruiken. Het is dezelfde methode die gebruikt wordt om terreurverdachten in de gaten te houden.

Een grove inbreuk op de privacy? Nee, zei Netanjahoe, in Taiwan gebruiken ze hetzelfde systeem met groot succes. Met dit verschil dat er in het democratische Taiwan garanties zijn die de privacy waarborgen, terwijl Netanjahoe al veel langer met de democratie een loopje neemt. Zeker, hij had beloofd dat het programma van telefonische tracking zou worden goedgekeurd door de Knesset, niet langer dan dertig dagen zou duren en dat alle data direct zouden worden gewist. Maar al die beloften heeft hij ingetrokken.

Nationale eenheid?

Iedere avond eiste Netanjahoe primetime op tv op om het volk bij te praten over de maatregelen tegen het virus en in één moeite door zichzelf te profileren als nationale redder. De coronacrisis bood hem ook een unieke gelegenheid om de politieke patstelling in zijn voordeel te doorbreken. De verkiezingen van 2 maart, de derde op rij, hadden immers opnieuw geen winnaar opgeleverd. De Likoed van Netanjahoe was de grootste partij geworden, maar het door hem geleide blok van (ultra)rechtse en religieuze partijen kwam drie zetels tekort voor de absolute meerderheid van 61 zetels. Het door oud-legeraanvoerder Benny Gantz geleide oppositieblok Blauw en Wit kreeg 33 zetels, drie minder dan Likoed. Daar kwamen de zeven zetels bij van de centrum-linkse gelegenheidscoalitie van Arbeiderspartij-Gesjer-Meretz. Ze waren samengegaan omdat ze terecht bang waren dat ze op eigen kracht niet de kiesdrempel zouden halen.

Even leek het dat een monsterverbond Gantz toch aan een meerderheid zou helpen, dankzij de zeven zetels van Netanjahoes extreemrechtse nemesis Avigdor Lieberman en de gedoogsteun van de vijftien zetels sterke Gezamenlijke Lijst van vier voornamelijk Arabische partijen. Dat was om diverse redenen een tegennatuurlijke combinatie. Lieberman was plotseling in hetzelfde kamp beland als de door hem gehate Arabische partijen. In zijn verkiezingscampagne had Gantz verzekerd dat geen haar op zijn hoofd eraan dacht om met de Gezamenlijke Lijst in zee te gaan. Toen Gantz de Arabische steun toch accepteerde, kreeg hij van Netanjahoe het verwijt dat hij alleen maar met de hulp van voorstanders van terreur premier kon worden.

Ook Gantz’ eigen achterban stond niet unaniem te juichen over de Arabische gedoogsteun. Drie van zijn parlementariërs dreigden zelfs naar Netanjahoe over te lopen. Met een schok besefte Gantz dat het begeerde premierschap hem opnieuw zou ontglippen. Daar kwam bij dat Netanjahoe in de peilingen zo sterk steeg dat zijn rechtse blok in een vierde verkiezingsronde waarschijnlijk een absolute meerderheid zou halen. Daarmee zou een eind komen aan Gantz’ politieke dromen. Dat vooruitzicht maakte de leider van de oppositie gevoelig voor Netanjahoe’s sirenezang.

Sirenezang? Het was eerder een rauwe schreeuw om hulp. Vanaf de tv-schermen smeekte de demissionaire premier zijn politieke vijand om samen het hoofd te bieden aan de coronacatastrofe. In de huidige noodsituatie zou alleen een brede nationale regering redding kunnen brengen, riep hij. De schreeuw was niet aan dovemansoren gericht. Dezelfde Gantz die gezworen had nooit met Netanjahoe in zee te gaan, die geweigerd had mee te werken aan Netanjahoe’s verwoede pogingen om zichzelf te vrijwaren van corruptie, die een oppositiebeweging leidde waarvan de leus ‘weg met Netanjahoe’ het enige bindmiddel was – diezelfde Gantz slikte dat allemaal in omdat volgens hem nood wet brak.

Die ommezwaai betekende Netanjahoe’s redding. Want daardoor was er geen meerderheid meer voor het voornemen van alle anti-Netanjahoegezinden om een wetsontwerp in te dienen dat het premierschap ontzegt aan iedereen met wie justitie nog een appeltje te schillen heeft. Gantz werd Knesset-voorzitter en begon als kabinetsformateur te onderhandelen met Netanjahoe over de vorming van de vijfde regering-Netanjahoe, die na anderhalf jaar moet overgaan in de eerste regering-Gantz. De onderhandelingen gaan over gedeeltelijke annexatie van de Westelijke Jordaanoever zoals voorzien in Trumps ‘deal van de eeuw’, over de – voor Netanjahoe vitale – controle van de rechterlijke macht, over de verdeling van de ministersportefeuilles en over nog veel meer. Behalve dan over het aanpakken van de medische noodsituatie die de politieke donderslag heeft veroorzaakt.

Fall-out

Met zijn dramatische beslissing heeft Gantz zijn eigen kindje Blauw en Wit om zeep gebracht. Hij nam 19 van de 33 parlementariërs mee, die allen behoren tot zijn eigen politieke bloedgroep, Israëlische Veerkrachtpartij geheten. De leiders van de twee andere partijen die in Blauw en Wit zaten, Jair Lapid (van de centristische partij Er is een Toekomst)en Mosje Ja’alon (van het rechtse partijtje Telem), kwamen woorden tekort om het overlopen van Gantz te veroordelen. Ze zijn beiden minister onder Netanjahoe geweest, en ze weten beiden hoeveel diens woord waard is: niets.

De splinternieuwe centrum-linkse mini-alliantie Arbeiderspartij-Gesjer-Meretz, die een lijstverbinding met Blauw en Wit was aangegaan, bleek een eendagsvlieg. De politieke kameleon Orli Levi-Abekasis, het enige Knessetlid van het net opgerichte partijtje Gesher, ging Gantz achterna richting Netanjahoe. De sociaaldemocratische partij Meretz, die nog maar een schaduw is van wat ze vroeger is geweest, beklaagde zich bitter over Gantz’ opportunisme. Zionistisch links, voornamelijk bestaande uit de Arbeiderspartij en Meretz, haalde in 1992 nog 56 zetels. In maart 2020 waren er daarvan niet meer dan zes overgebleven. Meretz brak met de Arbeiderspartij. Deze eens zo roemruchte partij heeft zichzelf een dolkstoot in de rug gegeven toen twee van de drie nieuw gekozen parlementariërs van de partij zich, in ruil voor de belofte van een ministerspost, aansloten bij Gantz. Een van die twee was partijleider Amir Peretz zelf.

Temidden van al het gesjacher met principes valt Avigdor Lieberman opvallend uit de toon. Na alle drie de verkiezingen kwam hij naar voren als kingmaker, maar geen enkele keer heeft hij die rol ook werkelijk kunnen spelen. Hij heeft zichzelf nu een nieuwe missie gegeven: alles doen om de ‘valse Messias’ Netanjahoe ten val te brengen en rechts te verlossen van deze vertegenwoordiger van het ‘absolute, zuiverste, meest basale opportunisme’. Als nieuwe leider van rechts denkt hij aan zichzelf.

Met het overlopen van Gantz wordt het op rechts nog meer dringen. De enige serieuze oppositie zal komen van de partijen die zich het meest door Gantz bedrogen voelen, nooit echt aan de Israëlische politiek hebben mogen meedoen, volop door de joodse partijen zijn gedemoniseerd en in de laatste verkiezingen als de op twee na grootste partij uit de bus zijn gekomen: de Arabische partijen van de Gezamenlijke Lijst.