Etymologie is echt leuk / Argus


Etymologie is echt leuk


door Jan van der Putten


De een telt schaapjes, de ander lost sommen op, weer een ander denkt aan iets etherisch. Ik weet nog een andere manier om slapeloosheid te lijf te gaan: etymologische problemen oplossen. Is dat leuk? Het mag wijsneuzerig, betweterig of schoolmeesterachtig klinken, maar het is echt heel leuk, want etymologie opent je al dan niet slapeloze ogen over de oorspronkelijke betekenis van een woord en zijn betekenisontwikkeling. Ze laat ook verbanden zien tussen woorden die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken lijken te hebben. En woorden, daar wil ik nu eenmaal alles van weten. In hoe meer talen hoe beter.


Om te weten wat dat is, etymologie, ga je te rade bij de etymologie van het woord ‘etymologie’ zelf: de wetenschap die zich bezighoudt met het étumon, de essentie, de ware betekenis. Probleem: in de loop der eeuwen kunnen niet alleen de vorm en de uitspraak, maar ook de betekenis en de connotatie van een woord flink verschuiven. Ander probleem: in hetzelfde begrip kan de ene taal een heel andere essentie herkennen dan de andere. Beide verschijnselen zijn mooi te illustreren aan de hand van het woord voor ‘journalist’ in diverse talen.


Het Nederlandse journalist is niet bijster origineel, net zo min als het Engels, het Italiaans, het Portugees, het Duits, het Russisch en nog wat andere talen die allemaal leentjebuur hebben gespeeld bij het Franse journaliste. Dat betekent letterlijk ‘dagbladmans’. Net als het IJslands blaðamaður trouwens. De ware etymoloog vindt in het Franse journal het Latijnse woord diurnus (dagelijks) terug, dat ook geleid heeft tot het Italiaanse giorno, en op zijn beurt is afgeleid van het Latijnse dies (dag). Hij komt ten slotte uit bij de Indo-Europese wortel voor ‘schijnen, lichtgeven’. Die wortel ontwaart hij vervolgens in de woorden voor tal van begrippen die oude beschavingen koppelden aan licht en schittering. Het begrip god brachten zowel de Grieken als de Romeinen in verband met licht, vandaar theos en deus. De oppergoden Zeus en Jupiter hebben hun naam aan het licht te danken. De naam van de laatste betekent letterlijk Lichtvader. De journalist van nu die verlichting brengt door zijn licht te laten schijnen op duistere gebeurtenissen doet zijn etymologie dus alle eer aan.


Spanje en Catalonië springen er etymologisch uit: een journalist is daar een periodista. Maar daar is geen woord Spaans of Catalaans bij. Periodista is immers van oorsprong Grieks en is afgeleid van peri (rondom) en hodos  (weg). Is een Spaanse journalist dus iemand die rondtrekt langs ’s Heren wegen en daarvan verslag doet? Helaas niet. Peri en hodos leveren samen períodos op, waar ons woord periode vandaan komt. Letterlijk betekent dat ‘rondweg’, iets wat rondgaat, wat ‘periodiek’ terugkeert. Een periodiek heet zo omdat het verschijnt met regelmatige tussenpozen. Een periodista (‘periodiekmans’) werkt voor een periódico en bedrijft periodismo. Etymologisch heeft het woord dus alleen te maken met de frequentie en niets met de journalistieke activiteit zelf. Precies hetzelfde als journalist.


Nee, neem dan de Chinese journalist. Dat is een jìzhÄ›,een ‘optekenmans’. Zo’n woord drukt een essentiële journalistieke taak uit. Het notuleren van wat de Chinese optekenaar ziet en hoort moet natuurlijk wel politiek correct zijn, anders volgt er straf. Ook een journalist in het huidige Griekeland is etymologisch gezien zichzelf trouw: hij of zij is immers een dimosiográfos, een publieke schrijver.


De vader van de journalistiek is ook een Griek, maar dan een van tweeënhalf millennia geleden: Herodotus. Hij was afkomstig uit Halikarnassos, een stad die in zijn tijd deel uitmaakte van het Perzische wereldrijk en tegenwoordig beter bekend is als de Turkse badplaats Bodrum. Vooral vanwege zijn belangstelling voor de oorlogen tussen Grieken en Perzen die kort voor en kort na zijn geboorte hadden plaatsgevonden, ging Herodotus op reis om zich ter plekke te informeren over wat er was voorgevallen. De eerste regel van zijn geschrift luidt: ‘Dit is de publicatie van het onderzoek van Herodotus van Halikarnassos.’ Het woord voor ‘onderzoek’ dat hij gebruikt is historia. De etymologische kern van dat woord betekent ‘weten’. Later werd het hele boek van Herodotus Historiën genoemd. De betekenis ‘geschiedenis’ bestond toen nog niet. De oorspronkelijke betekenis leeft nog voort in ‘natuurlijke historie’: de bestudering van de levende natuur. Maar nog altijd kunnen onderzoeksjournalisten – en dat zijn in principe alle journalisten – die hun werk goed doen historie schrijven.




zaterdag 08 februari 2020

Klik hier